«باورهای عامه»؛ گره کورِ فرزندآوری

روایت‌های کف جامعه در باره فرزندآوری، یکی از میان‌برهای کلیدی برای کمک به تحقق جوانی جمعیت است؛ مساله‌ای که پرداختن به آن در سیاست گذاری‌ها مغفول مانده در حالی که واکاوی آنچه افراد جامعه در این باره می‌گویند برنامه ریزان را در اتخاذ راهبردهای راهگشا و اثربخش یاری می‌کند.

در قانون جوانی جمعیت که حدود چهار سال از تصویب و اجرای آن می گذرد تلاش شده است که با تدوین برخی سیاست های انگیزشی؛ فرزندآوری ترویج شود اما واقعیت این است که نتیجه اجرای این اقدامات به جز در موارد اندک آنطور که انتظار می رفت نتوانسته خانواده های ایرانی را برای داشتن فرزند بیشتر ترغیب کند.

به عقیده کارشناسان و پژوهشگران اجتماعی، برایند قوانین انگیزشی فرزندآوری تنها بر بعد اقتصادی خانواده متمرکز و به سایر موانع و گره های این موضوع که اتفاقا در واگویه های مردم نقل می شود کمتر پرداخته شده است.

این در حالیست که جستاری بر روایت های کف جامعه در باره این موضوع، دریچه ای نو به گره های فرزندآوری و دلایل امتناع خانواده ها از آن می گشاید که کند و کاو و طبقه بندی آن ها می تواند به وضع قوانین و ساز و کارهای حمایتی نتیجه بخش منتهی شود.

در همین پیوند ایرنا در گفت و گو با دکتر فاطمه زهرا اسحاقی کوپایی، مدرس دانشگاه فرهنگیان، دبیر «کارگروه رصد و شناسایی قرارگاه جمعیتی جبهه فرهنگی انقلاب» استان اصفهان، پژوهشگر و کوشنده میدانی حوزه جوانی جمعیت به بررسی آنچه در باره فرزندآوری میان گروه ها و سطوح مختلف جامعه روایت می شود پرداخته است:

ایرنا: با توجه به تحقیقات میدانی و گفت و گوی چهره به چهره که با اقشار مختلف مردم داشته‌اید؛ آن ها مهمترین دلایل تعویق یا امتناع از فرزندآوری را چگونه بیان می کنند؟

- به طور کلی و به عنوان مقدمه باید بگویم به پشتوانه تجربیات میدانی طی سال‌های متمادی در حوزه جمعیت که محصول شنیدن و دقت در روایت‌های گروه‌های مختلف مردمی در باره دلایل امتناع از فرزندآوری است برخلاف آنچه به نظر می‌رسد عامل اقتصاد و شرایط مالی تنها یکی از دلایل پرهیز از فرزندآوری است. تنگناهای مالی در این واگویه ها عامل اول نیست بلکه تعدادی گره‌های ذهنی در حیطه‌های اجتماعی و فرهنگی هستند که تاثیرات بسیار عمیق‌تر و بیشتری بر مقوله فرزندآوری دارند که آن ها را در قالب فردی و اجتماعی طبقه بندی کرده ایم.

ایرنا: دغدغه های ذهنی والدین و قالب فکری زوجین چگونه فرزندآوری را تحت شعاع قرار می دهد؟

- گفت و گو را با پرسش خوبی آغاز کردید؛ «دغدغه‌های والد محور» یکی از مهمترین موضوعاتی است که در حیطه تاثیرات فردی مطرح می‌شود و شامل نگرانی‌هایی است که بطور مستقیم والدین را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این نگرانی ها شامل احساس ناامنی شغلی به واسطه افزایش تورم، تعدیل نیروی کار، ناامنی اقتصادی، اختلاف سطح طبقاتی اقتصادی و اجتماعی شدید، رواج فخر فروشی‌ قشر مرفه در شبکه‌های مجازی که توقع افراد از زندگی را به طرز نامعقولی بالا می‌برد و اجازه لذت از داشته ها را از افراد می‌گیرد، کمال گرایی و مسوولیت پذیری افراطی، اختلافات بین زوجین، بی اعتمادی به یکدیگر که منجر به احساس ناامنی در حفظ ارکان خانواده می‌شود، نگرانی از نحوه تربیت فرزندان با توجه به شرایط نامناسب اجتماعی و ظهور انواع ناهنجاری‌ها و بزهکاری‌ها از عوامل موثر در این حوزه است.

ایرنا: بیشتر زوجین در زمان حاضر بر این باورند «بچه داری» یک کار سخت و طاقت فرساست. برایند یافته های کیفی شما از این مساله چیست؟

- درست است؛ در صحبت با طیف های مختلف زوجین، آن ها از سختی‌های بچه‌داری از جمله شب بیداری و اجبار به مراقبت دائم صحبت کرده اند. همچنین عقیده به اینکه دیگر اعضای خانواده نباید در نگهداری و مراقبت از نوزاد کمک کنند زیرا دخالت در تربیت فرزند ناپسند تلقی می شود به طور عجیبی رواج پیدا کرده است؛ این در حالی است که اطرافیان با تجربیاتی که دارند در بسیاری مواقع چه بسا بهتر از زوجین می توانند رفتارهای مناسب تربیتی در برابر کودکان ارائه کنند.

ایرنا: از مهمترین موضوعاتی که «مادران شاغل» آن را برای گریز از فرزندآوری بهانه می کنند، شغل و فعالیت های اجتماعی آن ها بیرون از خانه است. نتایج بررسی های شما در باره این موضوع چه می گوید؟

- امروزه ارتباطات خانوادگی و فامیلی بسیار کاهش یافته که این مساله منجر به کاهش حمایت روانی و عاطفی اطرافیان حین و بعد از فرزندآوری می‌شود. زنان شاغل مجبورند به جای بهره‌مندی از حمایت وابستگان نسبی و سببی از پرستار کودک استفاده کنند که خود نگرانی‌های جدیدی مانند تحمیل هزینه مضاعف، نحوه برخورد و سطح مراقبت پرستار از فرزندشان برای آن ها ایجاد می کند. اما اتفاق نویدبخش اینکه زوجین با تولد فرزند خود به پختگی خاصی می رسند که تا پیش از والد شدن نداشته اند و تعهد و علاقه و دلبستگی شان به زندگی مشترک نیز بیشتر می گردد.

همچنین روایت‌های افراطی در باره مراقبت‌های دوران بارداری از جمله تاکید بر استراحت و ترک فعالیت‌های عادی روزمره و شغلی، انجام سونوگرافی‌های متعدد و غیر ضروری و غربالگری‌هایی که به اذعان پزشکان و متخصصان زنان و زایمان، نتایج کاملاً متقنی هم ندارد بیشتر باعث نگرانی و اضطراب مادر می‌شود.

این نگرانی های در حالی بیان می شود که بارداری و زایمان یک فرایند کاملا طبیعی است که از زمان خلقت بشر تاکنون وجود داشته و مخصوص انسان هم نیست و خداوند بر اساس علم و حکمت خود، تمام نیازهای مادر و جنین را فراهم نموده و مادر باردار با مقدار کمی مراقبت می تواند بدون توقف زندگی عادی، این دوره را به خوبی طی کند.

ایرنا: با پایش مجموعه روایت ها و واگویه هایی که درباره فرزندآوری شنیده‌اید؛ به نظر شما کدام دغدغه ها نوظهور و مختص پدر و مادرهای امروزی است؟

- فکر می کنم ترویج فرهنگ «کمال گرایی» در تربیت فرزندان دغدغه جدید و تازه ای است که پیش از این وجود نداشته است. در این تفکر برای فرزند دار شدن باید همه شرایط زندگی از جمله وضعیت روحی و جسمی زوجین و موقعیت اجتماعی، اقتصادی و آموزشی خانواده در سطح خوب فراهم باشد تا بتوان به فرزند دار شدن فکر کرد.

از طرفی بیشتر زوجین هم حتی در صورت برقراری این شرایط به یک فرزند اکتفا می کنند تا فرصت و شرایط کافی برای او فراهم باشد. زوجین اما از این نکته غافل‌اند که رشد طبیعی و صحیح کودک زمانی اتفاق می‌افتد که او به عنوان یک موجود اجتماعی، بیشترین فرصت برای تعامل و ارتباط گیری با همسالان داشته باشد.

موضوع دیگر اینکه واقعیت‌های تاریخ بشری نشانگر آن است که موفقیت، شادی و خوشبختی انسان‌ها در گرو زندگی در محیط‌های کاملاً مرفه نیست، زندگی بیشتر مخترعان، دانشمندان و افراد برجسته، گواه بر این است که تربیت و رشد کودکان صرفا منوط به این عوامل نیست و اگر اولیا یک محیط شاد و طبیعی برای رشد فرزندان فراهم آورند آنها امکان موفقیت و کشف استعدادهای بیشتری خواهند داشت.

ایرنا: بسیاری از دختران و زنان معتقدند بدنشان و وقتشان برای خودشان است و فرایند بارداری و تولد فرزند این مسائل را تحت شعاع قرار می دهد. آیا این مساله را هم می توانیم جزو باورهای جدید امتناع از فرزندآوری بدانیم؟

- از دیگر روایت‌های مرتبط با این محور می‌توان به تغییر سبک زندگی به سمت «فردگرایی» نام برد که از پیامدهای ترویج تفکر افراطی فمنیست است؛ در این تفکر از زنان خواسته می‌شود که صرفاً خود را در کانون توجه و محور تصمیم گیری‌های رفتاری قرار دهند و در نتیجه زن و نیازهای فردی او بر هر چیزی رجحان می‌یابد. جالب اینجا است که در این تفکر، بسیاری از ویژگی های ذاتی و امتیازات زنان مثل مهرورزی و گذشت و عاطفه، عمداً نادیده گرفته شده است و به مادر ایرانی تلقین های مکرر می شود که گذشت و عاطفه موجب نادیده گرفتن شخصیت، توانایی ها و آرامش اوست.

در قالب این تفکر، به زنان توصیه می‌شود برای آنکه زیبایی اندام و آسایش و راحتی و فراغت زمانی خود را از دست ندهند، ترجیحاً ازدواج نکنند و اگر ازدواج کردند خود را اسیر بچه نکنند. مهرورزی، ایثار و گذشت، تعهد و مسوولیت پذیری نسبت به همسر و به خصوص فرزندان در این افراد معنایی ندارد.

این در حالی است که هر زنی که مسیر طبیعی زندگی را طی کند به خوبی می داند که این موارد با هم منافاتی ندارد و در عین رسیدگی و پرداختن به مسوولیت های مادرانه، با ذکاوت و تدبیر می توان از مراقبت های بهداشتی، تفریح، استراحت و تحصیل نیز بهره مند شد. چنانکه امروزه بانوان بسیاری در ایران و سایر کشورهای غربی هستند که در عین داشتن تحصیلات بالا و موقعیت های اجتماعی و هنری عالی، کانون خانواده خود را نیز گرم و پر مهر اداره می کنند.

ایرنا: «نگرانی در باره نیازهای فرزند و ابهام برای آینده او» نیز یکی از گره های ذهنی است که به عنوان یکی از دلایل بی میلی به فرزندآوری بیان می شود. نتیجه بررسی های شما در این مورد چیست؟

- یکی از دیگر روایت‌های مهم که در بحث جمعیت حائز اهمیت و توجه فراوان است، عدم اطمینان زوجین از آینده فرزندان است که ریشه در همان مقوله «کمال گرایی» دارد، اگرچه برخی شرایط اقتصادی و سیاسی نیز در این نگرانی ها بی تاثیر نیستند. اینکه انسان باید به فکر آینده باشد درست است اما قدر امروز را خوب دانستن و شناخت استعدادها و شکوفایی آن ها مهمتر از نگرانی برای آینده است.

بحث آموزش فرزندان نیز از دیگر دغدغه‌های والد محور است. تبعیض‌های فاحش آموزشی و تحصیلی از جمله گره‌های ذهنی قوی و بسیار تاثیرگذار در حوزه جمعیت است که به اذعان بسیاری از زوجین به تنهایی می‌تواند آن‌ها را از فکر بچه‌دار شدن بیرون بیاورد! شلوغی کلاس‌ها و مدارس که منجر به پایین آمدن سطح آموزش‌ها و کم توجهی به ابعاد تربیتی و اخلاقی مدارس دولتی می‌شود از یک سو و هزینه‌های سرسام آور سرویس‌های رفت و برگشت، شهریه مدارس غیرانتفاعی و شرایط گزینش و پذیرش آن ها از سوی دیگر، دلایلی است که به شدت بر مقوله فرزندآوری اثر می‌گذارد.

ایرنا: اشاره کردید که علاوه بر باورها و گره های ذهنی افراد، برخی «دغدغه های اجتماعی» نیز بر فرزندآوری سایه انداخته است؛ بیشتر توضیح دهید.

- بله؛ برخی دغدغه ها و مشکلات در این زمینه وجود دارد که گفته می شود ایجاد یا رفع آن از اختیار و دسترس خانواده خارج و بر عهده نهادهای رسمی است. غفلت نهادهای فرهنگی از تاثیرات بسیار عمیق و موثر فضای مجازی که با هدف تضعیف ایران، کانون خانواده ایرانی را نشانه گرفته و با صرف هزینه‌های گزاف و تولید محتواهای رسانه‌ای، به طور هنرمندانه با سبک شمردن و تحقیر جایگاه مادری و مادرانه‌های بانوان ایرانی نظیر ایثار، گذشت، رسیدگی به فرزندان و مسوولیت پذیری اهداف پلید خود را دنبال می کند.

این تبلیغات سعی در جایگزین کردن ارزش‌های مربوط به خانه، خانواده و فرزندان با مسائلی چون نگهداری از حیوان خانگی است و بر زندگی با سبک جوامع بیگانه، توجه بیشتر به خود، ترجیح ادامه تحصیل و اشتغال بر ازدواج و تشکیل خانواده تمرکز دارد.

ایرنا: پس می توانیم بگوییم در کنار انباشت گره های ذهنی و باورهای فردی حالا با یک هیاهوی رسانه ای نیز مواجه هستیم که حتی می تواند به همه تصورات فردی درباره امتناع از فرزندآوری نیز دامن بزند؟

- بله؛ همینطور است. از جمله شیطنت‌های رسانه‌ای موثر بر تشدید بحران جمعیت، رواج این دیدگاه است که هر ازدواج الزاماً نباید منجر به فرزندآوری شود. تبلیغات با تقویت مشخصه کمال گرایی در جوانان، ازدواج را که یک امر طبیعی، مبارک و ضروری و مایه شور و هیجان در زندگی است را به مثابه یک ماموریت دشوار و بسیار حساس جلوه می‌دهند که برای رویارویی و تجربه آن باید آمادگی و امکانات بسیار خاص داشت. اکنون رسانه ها اینطور القا می کنند که برای ازدواج هیچ کم و کسری قابل پذیرش نیست و متاسفانه در برابر این هجمه‌، رسانه‌های اجتماعی رسمی داخلی به ویژه سینما و تلویزیون دچار ضعف است‌ به شکلی که به دلیل تک بعدی نگری، جامعه مخاطب خود را کاهش داده و از سویی برای همان مخاطب باقیمانده نیز برنامه‌های بایسته و کافی ندارد.

برنامه های تلویزیون و سینما پر از نمایش خانواده‌هایی است که از نظر سطح رفاه، اندیشه، رفتار و عاطفه تناسبی با واقعیت های جامعه ندارد. این کمبود باعث شده خانواده‌های اصیلی هم که فرهنگ‌های نیکوی گذشتگان را همچنان حفظ می‌کنند، آرام آرام تحت تاثیر رسانه و فشار اجتماعی، احساس تحقیر کرده و گمان کنند پیشرفت و ترقی یعنی فاصله گرفتن از سبک زندگی فعلی و روی آوردن به آنچه در فیلم‌ها و نمایش‌های خانگی دیده می‌شود. فرزندآوری هم تا حد بسیار زیادی تحت تاثیر همین القائات رسانه ای و تبلیغات قرار گرفته است.

ایرنا: پس بنابراین در موضوع جوانی جمعیت؛ اگر بخواهیم باور به «فرزندآوری» به اندازه سیاست «فرزند کمتر؛ زندگی بهتر» در ذهن مردم نهادینه و اجرا شود نیازمند انبوه تصمیم سازی های بهینه در سطح فردی، اجتماعی و کلان هستیم و در این میان چه بسا بسیاری از چالش ها مغفول هم مانده است؟

- بله و نباید بخواهیم سر و ته این موضوع را با قوانین و برنامه ریزی های متعارف و معمول هم بیاوریم. پیشگیری از پیری جمعیت که رهبر انقلاب با هوشیاری از آن به عنوان «یک پدیده دهشتناک» یاد نمودند، نیازمند دغدغه‌مندی تک تک افراد جامعه و متصدیان امور اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. در این شرایط مسوولیت برای عبور از این بحران سنگین تر و حساس تر است و باید با شناخت لایه های پیدا و پنهان مسائل مرتبط با فرزندآوری، بهترین و ملموس ترین راهبردها و برنامه ها به کار گرفته شود.

به گزارش ایرنا و بر اساس آخرین آمار، جمعیت ایران نزدیک به ۸۶ میلیون نفر است که اصفهان، حدود ۶ درصد از آن را دربردارد.

به گفته مسوولان، جمعیت تخمینی این استان در حال حاضر پنج میلیون و ۴۲۱ هزار نفر است که نسبت به سال گذشته‌ بطور تقریبی تنها ۰.۳۴ درصد افزایش نشان می‌دهد.

نرخ فرزندآوری در اصفهان حدود ۱.۳ درصد است.

«قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» مشتمل بر ۷۳ ماده و ۸۱ تبصره در جلسه مورخ ۲۴ مهر ۱۴۰۰ در کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده مجلس شورای اسلامی طبق اصل هشتاد و پنجم(۸۵) قانون اساسی تصویب شد و پس از موافقت مجلس با اجرای آزمایشی آن به مدت هفت سال در تاریخ ۱۴۰۰/۸/۱۰ به تایید شورای نگهبان رسید.

باورهای عامه (Folk beliefs) به مجموعه اعتقادات، آداب و رسوم، و رفتارهای رایج در یک جامعه یا فرهنگ خاص گفته می‌شود که از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و ریشه در سنت‌ها، قصه‌ها و تجربیات مردمی دارد.

برچسب ها : فرزند آوری ارتباطات مردمی دولت چهاردهم